АЛАШ АСЫЛДАРЫ
Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Қарғалы ауылы
Үшқоңыр медресе колледжі
Тарих пәні ұстазы
Ыбырайым Айгерім Махсатқызы
АЛАШ АСЫЛДАРЫ
Алаш тарихы – ұлттық серпіліс, жаңаруға ұмтылыс, тарихи сабақтастықтың жалғасы, білімге мән беру тарихы. Сондықтан Алаш туралы сөз қозғаған сайын өткеннің саяси қозғалысы мен күресін ғана емес, бүгінгі күнді ертеңмен байланыстыратын жасампаз істерді де саралауымыз керек. Алаш – халқымызға, салт-дәстүрімізге деген адалдығымыздың өлшемі. Алаш – өткеннің жетістігі ғана емес, бүгінгі ұрпақтың елге пайдасын тигізетін мүмкіндігі.
Алаш зиялылары табиғи дарынымен қатар үздіксіз ізденіс үрдістерінің арқасында әдебиетіміз бен әдебиеттануымызды өзіндік жаңашылдықпен байытып, жаңартып, дамытып келді.
Қоғамның алдыңғы қатарлы зиялылары әлемдік ойдың көшбасшысы бола отырып, мораль мен адамгершілікке негізделген даму жолын ұстанды, адамдардың оянуы мен рухани өркендеуін жақтады. Бір ғажабы, олар елден жырақта осындай игі істердің жетегінде жүрді.
ХХ ғасыр – қарқынды әлеуметтік құбылыстар мен метаморфозалар ғасыры. Тарихи ұлттық сана жаңғырды. Алашордалықтардың қоғамдық сананы жаңа деңгейге көтеруі әдебиеттің іргелі мүддесін айқындап бергендей болды. Жаңа жазушылар, жаңа қоғам, ел басшылары болды. Саяси күрестің маңызы артты.
Сонымен бірге, қоғаммен байланыстардың күшеюі, баспа ісін кеңейту, әдебиеттегі терең көркемдік-жанрлық өзгерістер эстетикалық танымдарды жаңарта бастады. Сонымен бірге кәсіби әдебиеттің барлық негізгі жанрлары әртүрлі деңгейде пайда болды. Әдеби сын, әдебиеттану, прозаның сан алуан жанрлары, аударма, драматургия, сонымен қатар тың даму қарқынын көрсетті.
Алаштың ардақты ардагерлері Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсынов қазақтың біртуар ақынының мұрасына арналған терең мазмұнды еңбектер жариялады. ХІХ ғасырдың аяғында қазақ әдебиетінің бұрын-соңды болмаған құдіретіне көтерілген Абай дәстүрі, реалистік көркемдік таным дүниесі ұлттық сөз өнерінің мұрат-мақсаттары мен формаларын берік анықтап, нығайта түсті. Абайдың соңғы әдебиеті реалистік сипатқа ие болды, жаңа бағытта көзқарас өрісін кеңейтті. ХХ ғасырдың алғашқы он-жиырма жылындағы қазақ әдебиетінде Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов шығармалары ерекше көзге түседі. М.Дулатовтың «Оян, қазақ!» кітабы халық ерік-жігерінің одан әрі шиеленісуі іспеттес Абайдың жүрек тебірентерлік мұңының жалғасы болды. Бұл кезең Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Мұхамеджан Сералин, Бернияз Күлеев, Спандияр Көбеев сынды дарынды тұлғалардың ақындық шабытымен және қоғам қайраткерлерінің қызмет еткен күндерімен тұспа-тұс келді.
Ұлтымыздың болашағы үшін бүгінгі ұрпақ өткенді біліп, бағалай білуі керек. Әсіресе, халқымыздың рухани өміріндегі ең қасиетті қазына – мұралары. Алаш зиялыларының еңбектері бүгінде жазылып та, айтылып та жүр. Оларды бөлісіп, бүгінгі ұрпаққа пайдасын тигізу керек. Ғалым Д.Қамзабекұлы атап өткендей: «Осы зиялылар сияқты Алаш рухын дәріптеу, өз бетінше ой елегінен өткізіп, әр нәрсені ұлт мүддесі үшін таразылап, бағалай білуге баулу» – біз үшін басты міндет. Ендеше, бүгінгі біз айтып отырған ең өзекті мәселе – ұлттық рухты оятып, туған халқын биікке көтеруге бар күш-жігерін жұмсаған Алаш ақындарының мұрасы.
Алашордалықтардың дені ұлт мүддесі үшін жанқиярлықпен күрескен тұлғалар. Олар қуғын-сүргіннің ауыртпалығын көрсе де, қоғамдағы маңызды істерді атқарып, әдебиет, журналистика, сын, ғылым және аударма салаларында артына мол мұра қалдырды. Алаш арыстары табиғатынан өте дарынды халық. Бұл ұрпақ өкілдері қазақ дәстүрімен тәрбиеленген, ислам дінінде сауат ашу, одан әрі жәдид, орыс және бірнеше тілдерді меңгерген. Бұл үлкен мәдени қалаларда білім алған, сондай-ақ түрлі мамандық иелері болған өз заманының ашық зиялы қауымы екенін айта кеткен жөн.
ХХ ғасырдың басындағы ұлт оянуының жалынды жаршысы Сұлтанмахмұт Торайғыров Алаштың ардақты азаматтары алдында «Алаш» ұранын айтты. Ол барша халықты азаттық үшін күресуге, ел қамын ойлауға, бір тудың астына бірігуге шақырады.
Алаш туы астында,
Біз – алаштың баласы.
Күніміз туып көгерді,
Сарыарқаның даласы.
Бұл – ақынның ескі арманының ұраны. «Алаш» партиясының ұранын құптап, азаттық жолындағы жоспарларына қуанды. Алаш ісіне адалдықты, оның тірегін уағыздайды, елді бірлікке, елдің тұтастығы үшін күресуге шақырады.
Өз елінің ұлттық мүддесін көздеп, өркениетке жетуге бар күш-жігерін жұмсаған халқымыздың қайсар да қамқор азаматы А.Байтұрсынұлы қазақ әдебиетіне биік пафостағы азаттық рухты алғаш енгізді. Ахмет поэзиясындағы ел тағдыры, халық қамы, азаттық арманы – «Маса» жинағының негізгі тақырыбы.
Қайғы күшейіп, уы таралып, елді қара бұлт басып келе жатқаны қынжылды.
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып!
Қанған жоқ па әлі ұйқың?
Ұйықтайтын бар не сиқың?!
Халқының қамын ойлаған қоғам қайраткері, Алаштың ардақты азаматы, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті мен педагогикасы, мәдениеті мен саясатының көрнекті қайраткері Міржақып Дулатов «Оян, қазақ!» үндеуімен халыққа үндеу жолдады.
Халқының мұңын мұңдаған ақын тағы не айтсын?! Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның ХХІ ғасырға дейін жеткен азат азаматтары ұлы ақынның қайсар рухы мен даналығына бағынбауға хақысы бар ма?
Алаш қайраткерлері ұлт тағдыры жастардың қолында екенін ескертіп, оларды аянбай еңбек етуге шақырады. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістерді жан-жақты, терең сезінген зиялы қауым адамдардың ұлттық өзіндік сана-сезімін оятуға қажетті мәселелерді дұрыс зерттеп, олардың одан әрі дамуына үлес қосты. Ел тәуелсіздігіне ұмтылып, ұлттың рухын биік ұстаған тұлғалардың мұраты мен көзқарасы үйлесім тапқан.